Προϊστορικά βραχογραφήματα στη Β. Ελλάδα = Pre historic rock engraving in North Greece.
Περίληψη
Στην Ελλάδα εντοπίστηκαν και μελετούνται βραχογραφήματα. Κρίνοντας από την τεχνική τους δημιουργήθηκαν είτε με χάραξη, είτε με λάξευση, είτε με κρούση της επιφάνειας του βράχου με σκληρά, λεπτά και αιχμηρά αντικείμενα. Η παρούσα διατριβή αναφέρεται στις χιλιάδες, πολλές φορές αλληλοκαλυπτόμενες παραστάσεις, που εντοπίστηκαν κυρίως στην ύπαιθρο αλλά και κάτω από βραχοσκεπές και μέσα σε σπήλαια της Βορ. Ελλάδας και ιδιαίτερα σε περιοχές της Ανατολικής Μακεδονίας. Στην Ελλάδα δεν βρέθηκαν βραχογραφήματα ζωγραφισμένα με φυσικά χρώματα όπως σε άλλες χώρες. Οι περισσότερες παραστάσεις είναι γραμμικά χαραγμένες και παρουσιάζουν χαρακτηριστική τυποποίηση που δηλώνει διαδεδομένο πολιτισμικό φαινόμενο. Έχουν διαστάσεις μερικά cm μέχρι 1m. Ταξινομήθηκαν σε ιδιαίτερες θεματικές ενότητες π.χ. ελάφια, άνθρωποι, άλλα ζώα, ιππείς – κυνηγοί, τόξα –δόρατα, εργαλεία, πλοιάρια κλπ. Η δημιουργία των βραχογραφημάτων ικανοποιούσε ανάγκες του ανθρώπου, όπως αυτήν της επικοινωνίας και άλλες. Τα βραχογραφήματα συνιστούν πρώιμο τρόπο έκφρασης και μπορούν να θεωρηθούν ως τα εναπομείναντα πρώτα εργαλεία σκέψης. Για το μεγαλύτερο σύνολο των βραχογραφημάτων προτείνεται η χρονική τοποθέτησή τους στα τέλη της Νεολιθικής εποχής μέχρι την πρώιμη εποχή του σιδήρου. Σκοπός της διατριβής είναι να αποτελέσει ένα πρώτο ερέθισμα, αλλά και μία πηγή πληροφόρησης για μια ουσιαστική γνωριμία με τα ελληνικά βραχογραφήματα, καθώς και η προστασία τους, η οποία έπεται της γνώσης για την ύπαρξή τους και κυρίως της γνώσης για την αξία τους ως μνημείων πολιτισμικών.
“Rock engraving” or “rock carvings” have been located and are under study, in Greece. Commenting on their technique they were created either by scratching or chiselling or even by impacting on the surface of rocks with thin, hard and sharp objects. This doctoral thesis deals with the thousands of the depictions, (many covering each other) that were discovered in the open air as well as under rock – formed shelters and in caves of Northern Greece and especially in regions of Eastern Macedonia. There is no painted rock art found, coloured with natural paint, as it happened in other countries. Most of the depictions are engraved in a linear way and introduce a typical standardisation which shows a wide spread cultural phenomenon. Their dimensions vary from some centimetres to one metre. They are classified in units according to their theme e.g. deer, humans, other animals, riders - hunters, tools, bows - spears e.t.c. The creation of rock carvings satisfied the needs of the early people such as the need for communication and others. Therefore, rock engravings suggest an early way of expressing one’ s self and can be considered as the remains of the first tools of thought. It is suggested, for the best part of the rock engravings, to date them at the late Neolithic period up to the early Iron era. The aim of the present doctoral thesis is to give a first incentive and to become a source of information in order people to have a better familiarisation, with the Greek rock engravings, as well as their protection, which will follow the knowledge of their existence and above all, their evaluation as cultural monuments.
Πλήρες Κείμενο:
PDFΑναφορές
ANATI, E., (1974) : Lo Stile Sub-naturalistico camuno e l ‘origine dell’arte rupestre Alpina. p.59-84,f.5-18, Bolletino del Cento Camuno di Studi Preistorici. Capo di Ponte, Italia.
ANATI, E., (1975) : « Capo Di Ponte » . p.60, f.44, Valcamonica, Italy.
ANATI, E., (1994) : World Rock Art. The primordial Language. p.162, f.162, Cento Camuno di Studi Preistorici. Capo di Ponte, Italia.
ANATI, E., (1995) : Brescia Preistorica. World Rock Art. p.162, f.149, Cento Camuno di Studi Preistorici. Capo di Ponte, Italia.
ANDREΟU, S.. FOTIADIS, M. KOTSAKIS, K. (1996): Review of Aegean Prehistory V: The Neolithic and Bronze Age of Northern Greece, American Journal of Archaeology 100 p. 537 – 597.
ΑΝ∆ΡΕΟΥ, Σ., (1987): Μεταβολές στην κατανομή και την χρήση μεταλλικών αντικειμένων στις πρώιμες Μινωικές κοινότητες, Ανθρωπολογικά 9,
ΑΝ∆ΡΟΝΙΚΟΣ, Μ., (1993): Ελληνικός Θησαυρός, (Καστανιώτη) Αθήνα.
ΑΝ∆ΡΟΝΙΚΟΣ, Μ., (1997): Το χρονικό της Βεργίνας, (Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης) Αθήνα.
ΒΑΒΕΛΙ∆ΗΣ,Μ., ΓΙΑΛΟΓΛΟΥ,Γ., WAGNER G.A., ΜΕΛΦΟΣ, Β.(1996): Σκαπτή ύλη» Ένα αρχαίο μεταλλείο χρυσού στην τοποθεσία Μάνδρα Καρή, Παλιάς Καβάλας. Πρακτικά Β ́ Συμποσίου Αρχαιομετρίας, σ.23-35, Θεσσαλονίκη.
ΒΑΒΕΛΙ∆ΗΣ,Μ., (1999): Αρχαιομετρικές έρευνες για την προέλευση χρυσού αρχαιολογικών ευρημάτων της Μακεδονίας, που χρονολογούνται από τη Νεολιθική έως την ύστερη ελληνιστική περίοδο. Έκθεση ΠΕΝΕ∆, 96-Α/Α 1163.
ΒΑΒΛΙΑΚΗΣ, Ε., (1989): Τα συστήματα Qanat (κανάτ) στην Ελλάδα. Θεσσαλονίκη.
ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΥ, Β., (1994): Αναγραφές τον 4 ο αιώνα στη “Χρυσοσπηλιά” Φολεγάνδρου. ∆ελτ. Ελ.Σπηλ. Εταιρ. τ. XXI σ.363-369. Αθήνα.
ΒΕΡΤΣΕΤΗΣ, Β., Α.,(1985): Παλαιολιθικοί και Μεσολιθικοί Πολιτισμοί. και Μέθοδοι χρονολόγησης Προϊστορικών Αντικείμένων, σ.96,Αθήνα.
BERNDT, M., R., BERNDT, H., C., STANTON, E.,J. ( 1992): Aboriginal Australian art. p.176, f.153, Mellbourne.
ΒΟΓΙΑΤΖΗΣ, Γ. (1996) : “Οι βραχογραφίες του Παγγαίου αποκαλύπτουν” σ.136, διαστ.14cm Χ 20 cm. Θεσσαλονίκη.
ΓΚΗΤΑΚΟΣ, Μ. (1956) : “Συμβολή εις την μελέτην και ερμηνείαν των ακιδογραφημάτων”. σ. 38, Αθήναι.
GODART, L., (1995): Ο ∆ίσκος της Φαιστού. Το αίνιγμα μιας γραφής του Αιγαίου. σ. 170. εκδ. ΙΤΑΝΟΣ, Αθήνα.
∆ΕΡΜΙΤΖΑΚΗΣ, Μ. (1998): “Αναζητώντας τους προγόνους μας”, σ.32Ο, Αθήνα.
ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ, Ν., (1987): Εθνοαρχαιολογικές έρευνες στους ορεινούς οικισμούς της Ροδόπης. ΑΕΜΘ. 1,481, Θεσσαλονίκη. ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ, Ν., (1988): Η ανασκαφή μιας γεωργοκτηνοτροφικής θέσης της εποχής του σιδήρου στην ορεινή Θράκη. ΑΕΜΘ. 2, 517, Θεσσαλονίκη.
ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ, Ν., (1992):Εθνοαρχαιολογία. Συμβολή στην προϊστορική έρευνα της Θεσσαλίας, στο: ∆ιεθνές Συνέδριο για την αρχαία Θεσσαλία, στη μνήμη του ∆ημήτρη Ρ. Θεοχάρη, ∆ημοσιεύματα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου, Αρ. 48, (Τ.Α.Π.Α.), 136 – 142, Αθήνα.
ΖΩΗΣ, Α., Α., (1982): Προϊστορική και πρωτοϊστορική Αρχαιολογία. 2 η σειρά Παν/κών μαθημάτων. Σ.298,πιν.42, Ιωάννινα.
ΘΕΟ∆ΩΡΟΥ, Γ., (1989): Σπήλαιο Σκορδο(υ)λάκια Ασφένδου Σφακιών Κρήτης, ∆ελτ. Ελ. Σπηλ. Εταιρ. τ. ΧΙΧ, σ. 39-42, Αθήνα.
ΘΕΟΧΑΡΗΣ, Ρ. ∆., (1960): “Ανασκαφαί εν Ιωλκώ“. Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας (ΠΑΕ). Απόσπασμα έτους 1960, σ. 49-59, πιν. 35-39, Εν Αθήναις 1965.
ΘΕΟΧΑΡΗΣ, Ρ. ∆., (1970 ): Η Ελλάς στον Μεσογειακό χώρο και την Εγγύς Ανατολή, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Α’, 18 – 28.Αθήνα.
ΘΕΟΧΑΡΗΣ, Ρ. ∆., (1970): Η εποχή του λίθου στην Ελλάδα, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Α’, 32 – 70, Αθήνα.
ΘΕΟΧΑΡΗΣ, Ρ. ∆., (1970): Πρωτοελλαδικός πολιτισμός, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Α’, 88 – 97, Αθήνα.
ΘΕΟΧΑΡΗΣ, Ρ. ∆., (1970): Σύνθεση των δεδομένων της πρώιμης χαλκοκρατίας, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Α’, 122 – 125, Αθήνα.
ΘΕΟΧΑΡΗΣ, Ρ. ∆., (1970): Σύνθεση των δεδομένων της μέσης χαλκοκρατίας, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Α’, 160 - 163
ΘΕΟΧΑΡΗΣ, Ρ. ∆., (1973): Νεολιθική Ελλάς (Εθνική Τράπεζα) (σε συνεργασία με τους S. Bökönyi, J. M. Renfrew, C. Renfrew, Ι. Α. Σακελλαράκη και Γ. Χουρμουζιάδη) , Αθήνα.
ΘΕΟΧΑΡΗ, ∆., Μ., (1992): Το επιστημονικό έργο του ∆ημήτρη Ρ. Θεοχάρη, σ. 22 - 25, στο: Υπουργείο Πολιτισμού, ∆ιεθνές Συνέδριο για την αρχαία Θεσσαλία, στη μνήμη του ∆ημήτρη Ρ. Θεοχάρη, ∆ημοσιεύματα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου, Αρ. 48, (Τ.Α.Π.Α.) Αθήνα.
ΙΩΑΝΝΟΥ, Ι.(1963): “Νεολιθικά σκαλίσματα στην Νάξο“, περ. Εικόνες, τ.381 8-2-1963, σ.24-25. Αθήναι.
ΙΩΑΝΝΟΥ, Ι.(1963): “Σπήλαια και πελεκημένες πέτρες στη Νάξο“, περ. Ελλάδα, τ.2, Μάιος 1963, σ.12-15.
ΙΩΑΝΝΟΥ, Ι.(1963): “Προϊστορική τέχνη σε όλο τον κόσμο“, ανάτυπο από το περ. Περιηγητική, τ.57, Σεπτέμβριος 1963, σ.36-41.
ΚΑΒΒΑ∆ΙΑΣ,Β.,Γ., (1984): «Παλαιολιθική Κεφαλονιά» Εκδ.Φυτράκη. Αθήνα.
ΚΑΡΑΚΑΤΣΑΝΗ, Α., (1972): Ναυτικά θέματα στην Μεταβυζαντινή Τέχνη και στην ∆υτική Χαρακττική. σ. 233 – 241,Ελληνική εμπορική Ναυτιλία, Εκδ. Εθνικ. Τράπεζας. Αθήνα.
ΚΕΡΑΜΟΠΟΥΛΟΣ, Α., (1932): Ανασκαφαί και έρευναι εν τη άνω Μακεδονία, Αρχαιολογική Εφημερίς,
ΚΟΥΚΟΥΛΗ – ΧΡΥΣΑΝΘΑΚΗ, Χ. (1990): Τα μέταλλα της Θασιακής Περαίας. Ελληνο - Γαλλικές έρευνες,1,493 – 514.
ΚΟΥΓΚΟΥΛΟΣ, Α. (1995;) : “ Προϊστορική έρευνα στη Νίψα Νομού Έβρου”. Υπό έκδοση στη “Θρακική επετηρίδα” τ.9, σελ.1-21, φωτ.25, σχ. 6, Κομοτηνή.
ΚΟΥΚΟΥΛΗ – ΧΡΥΣΑΝΘΑΚΗ, Χ., ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ,Χ. (1995-7): Φίλιπποι. σ.98, εικ.82. Αθήνα.
ΚΟΥΡΤΕΣΗ –ΦΙΛΙΠΠΑΚΗ, Γ.,(1996): Η (Παλαολιθική) Τέχνη, περιοδ. «Αρχαιολογία & Τέχνες» Μάρτιος 1996, σ. 82- 89, Αθήνα.
ΚΟΡΟΜΗΛΑ, Μ., (1991): Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα. Από την Εποχή του Χαλκού ως τις αρχές του 20ου αιώνα, δ’ ανατύπωση, (Πολιτιστική Εταιρεία «Πανόραμα») Αθήνα.
ΚΩΤΣΑΚΗΣ, Κ.( 1992): «Ο νεολιθικός τρόπος παραγωγής. Ιθαγενής ή άποικος», σ. 120 - 134, Υπουργείο Πολιτισμού, ∆ιεθνές Συνέδριο για την αρχαία Θεσσαλία, στη μνήμη του ∆ημήτρη Ρ. Θεοχάρη, ∆ημοσιεύματα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου, Αρ. 48, (Τ.Α.Π.Α.) Αθήνα.
ΚΩΤΣΑΚΗΣ, Κ., (1983): Κεραμεική τεχνολογία και κεραμεική διαφοροποίηση, Προβλήματα της γραπτής κεραμεικής της Μέσης Νεολιθικής εποχής του Σέσκλου, ∆ιδακτορική ∆ιατριβή, (ΑΠΘ) Θεσσαλονίκη.
KOTSAKΙS, K., (1991): The Powerful Past: Theoretical Trends in Greek Archaeology, in: Ian Hodder (ed.), Archaeological Theory in Europe. The last three decades, (Routledge), 65 –90, London & New York.
ΚΩΤΣΑΚΗΣ, Κ., (1992 ): Ο νεολιθικός τρόπος παραγωγής, Ιθαγενής ή άποικος, σ. 120 - 134, ∆ιεθνές Συνέδριο για την αρχαία Θεσσαλία, στη μνήμη του ∆ημήτρη Ρ. Θεοχάρη. ∆ημοσιεύματα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου, Αρ. 48, (Τ.Α.Π.Α.) Αθήνα.
KOTSAKΙS, K., (1998): The past is ours: images of Greek Macedonia, in Meskell, Lynn (ed.), Archaeology Under Fire: Nationalism, politics and heritage in the Eastern Mediterranean and Middle East, (Routledge), 44 – 67, London.
ΚΩΤΣΑΚΗΣ, Κ., (1998): Ορατοί άνθρωποι, αόρατες ιδέες: Οικήματα και πρακτικές στο Νεολιθικό Σέσκλο, Συμπόσιο: Η προϊστορική έρευνα στην Ελλάδα και οι προοπτικές της: Θεωρητικοί και Μεθοδολογικοί προβληματισμοί / Καστοριά, 26 - 28 Νοεμβρίου, Θεσσαλονίκη.
KRONBER, P., MEYER, W., PILGER,A. (1970): Geologie der Rila– Rhodope -Masse Zwischen Strimon und Nestos.Geol.Jd.Beih.,88,133-179.
CLARK,GR., PIGGOT,ST.,(1980): Προϊστορικές κοινωνίες. (Prehistoric Socisties,1965), σ.458 εικ.95, Εκδόσεις ΚΑΡ∆ΑΜΙΤΣΑ, Αθήνα.
COLLART, PA. et DUCREY, PI. (1975) : “ Phillipes I, Les reliefs rupestres”, Bulletin de Correspondance hellenique, Supplement II. p.268, fig215, Paris.
CHILD, V. G., (1925): The Dawn of European Civilisation, (Kegan Paul) London.
LAZARIDIS, D. (1971) : Tsasos and its Peraia. Ansient Cites, 5.100 p.
ΛΑΖΟΣ, Χ., (1993): Μηχανική και Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα. Εκδ. ΑΙΟΛΟΣ, σ.130, εικ. 110, Αθήνα.
LEFEBVRE G., e L.,(1963): Corpus des Gravures et des Peintoures Rupestres de la Region De Constantine ( Algerie ). p. 284, f.204, pl.24, Paris.
LOMMEL A., (1976): Προϊστορικός και πρωτόγονος άνθρωπος. Παγκόσμια Ιστορία Τέχνης. Μεταφρ. Ε. Κανδρή.Εκδοτ. ΧΡΥΣΟΣ ΤΥΠΟΣ. Αθήναι.
LUMLEY, H., (1992): Le mont Bego. Guides archeologiques de la Frannce, p. 170, Nice
ΜΑΡΙΟΛΑΚΟΣ, Η. (1976): Γεωλογία Ελλάδος. σ. 1-200, Αθήνα. MIKOV, B. (1929): Gravures rupestres en Bulgarie. ∆ελτίο του Βουλγάρικου Αρχαιολ. Ινστιτούτου, τόμ.V, (1928/1929) σ.291 – 308, πιν.5, Sofia.
MICHELL, J., (1982): Megalithomania. Thames & Hudson. 170. f.228, London
ΜΠΑΚΑΛΑΚΗΣ, Γ. (1940): «Θρακικά χαράγματα. Εκ του παρά την Αμφίπολιν φράγματος του Στρυμόνος» ΘΡΑΚΙΚΑ 13,σ.5-32. Αναδημοσίευση από ΑΠΘ, ΟΙΝΟΣ ΙΣΜΑΡΙΚΟΣ τιμητικός τόμος για Γ. Μπακαλάκη. Θεσσαλονίκη,1990
MAIS, K.- SEEMAN, R.– ΣΥΜΕΩΝΙ∆ΗΣ, Ν. (1978): “Βραχογραφίες σε σπήλαια της περιοχής Αλιστράτης Σερρών”. ∆ελτ. Ελλ. Σπηλαιολ. Εταιρίας XV – 1, σ. 71-77, Αθήνα.
ΜΠΑΡ∆ΑΝΗ, Μ. (1966) : “Στοιχεία από τις αστρονομικές γνώσεις των προϊστορικών Κυκλαδιτών“, ανάτυπο από το ∆ελτίον της Βιβλιοθήκης Ν.Ν. Γλέζου, τ. Β' 1966-67, ∆ελτίο 7, σ. 71-8Ο. φωτ.13
ΜΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΣ, Ν. (1969):”Τα ακιδογραφήματα του Παγγαίου”. σ. 8, Πίν. Α’ – Η’, σχ. 1 – 44, Αθήνα.
ΜΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΣ, Ν. (1995) : “Νεολιθικό ακιδογράφημα στις όχθες της Χειμαδίτιδας λίμνης και το δίδυμο μενχίρ του Πελεκάνου”, περιοδ. «Αρχαιολογία», τ.56, Σεπτ.1995, σ.39-45.
ΝΤΟΥΜΑ, Χ.(1966) :“Κορφή τ' Αρωνιού, Μικρά ανασκαφική έρευνα εν Νάξω“, Αρχαιολογικό ∆ελτίο, τ.20 (1965), σ.41-64, πιν.26-41, σχ.1-13. Αθήναι.
ORPEN WILLIAM, SHIPP, H., (1950) : The autline of art. p.850, London.
OSTERRIETH, MARTINE van BERG, (1974): Hashes de la fin deuxieme age du fer naquane (Valcamonica) :Representations filiformes des roches N.62 et.44. Bolletino del Cento Camuno di Studi Preistorici. Vol.XI, p.85-118, f.19-30. Capo di Ponte, Italy.
ΠΑΠΑΕΥΘΥΜΙΟΥ - ΠΑΠΑΝΘΙΜΟΥ, Α. και Α. ΠΙΛΑΛΗ - ΠΑΠΑΣΤΕΡΙΟΥ, (1997): Οδοιπορικό στην προϊστορική Μακεδονία, (Παρατηρητής) Θεσσαλονίκη.
ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ, Κ., (1925): Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Αθήνα.
ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, Γ., (1976): «Το Πρωτοελλαδικό ναυάγιο της νήσου ∆οκού», Α.Α.Α., ΙΧ,τευχ. 1,σ.17-23, Αθηνα.
ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, Γ., ΒΗΧΟΣ, Ι., ΧΑΤΖΗ∆ΑΚΗ ,Ε., ΛΩΛΟΣ, Ι.,(1990): ∆οκός. Ανασκαφική περίοδος 1990, «ΕΝΑΛΙΑ», τ.ΙΙ,τευχ.3/4,σ. 6-24, Αθήνα.
ΠΕΤΡΟΧΕΙΛΟΥ, Α. – ΙΩΑΝΝΟΥ, Ι.(1962): “Το σπήλαιον Καλορίτσας Νάξου”, ∆ελ. Ελ. Σπηλ. Εταιρείας Ιούλ.-∆εκέμβριος 1962, τ.VI, τ.7-8, σ.43-48. Αθήναι.
ΠΕΤΡΟΧΕΙΛΟΥ, Α. (1978) : “Η πρώτη γλυπτική εξέλιξη στην Ελλάδα”. ∆ελτίο Ελλ. Σπηλαιολ. Εταιρίας ΧV-1, σ. 112-126, Αθήναι.
ΠΑΠΟΥΤΣΑΚΗΣ, Χ. (1971) : “Οι βραχογραφίες στ’ Ασφέντου των Σφακιών”. ‘Αρθρο-ανακοίνωση στην εφημ, “Το Βήμα“ της 31 –10-1971, σελίδα 12.
ΠΑΠΟΥΤΣΑΚΗΣ, Χ. (1972) : “Οι βραχογραφίες στ' Ασφένδου των Σφακιών“. Περ. “Κρητικά Χρονικά“, σ.1Ο7-139, φωτ. 4, σύνολα σχεδίων 11.
ΠΑΠΟΥΤΣΑΚΗΣ, Χ. (1973): “Νέες απόψεις για τις βραχογραφίες στο Μακεδονικό χώρο.” Β’ ∆ιεθνές συμπόσιο για την αρχαία Μακεδονία, σ.33-76, 19-24 /8/ 1973, Θεσσαλονίκη.
PILALI, - PAPASTERGIOU, A., (1989): Social evidence from the interpretation of Middle Minoan figurines, in: I. Hodder (ed.), The Meaning of Things: Material Culture and Symbolic Expression, (Unwin Hyman) London.
ΣΚΟΥΡΑΣ, Θ., (1991): Τα δρακόσπιτα της Εύβοιας. Χαλκίδα.
ROMAIN, O., (1979): Les gravures du Mont Bego. Edude des gravures d ́armes : typologie,attribution culturelle et datation.These de doctorat. Institut de paleontologie humaine, p.246, f.80, t,63, Paris.
SANSONI, U., e GAVALDO, S.,(1995) : L’arte pupestre del Pia D’ Ort la vicenda di un santuario preistorico Alpino. p.200,f.181, Cento Camuno di Studi Preistorici. Capo di Ponte, Italia.
SHANKS, M. , (1996): Classical Archaeology of Greece, (Routledge) London
SHANKS, M. and TILLEY, C., (1987): Re - Constructing Archaeology: Theory and Practice, (Routledge) London.
SIMONSEN, P., TROMSOE, (1974): The rock art of arctic Norway. p. 128-150, f.34-48, Bolletino del Cento Camuno di Studi Preistorici. Capo di Ponte, Italy.
SKIRA, A., (1986): La peinture prihistorique Lascaux ou la naissanse de l ‘art. P.150, Geneve
SCARRE, C. (1993) : Timelines of the Ancient World. p. 260, London.
SÜS, EMAN. (1954): “Rock carvings in the Valcamonica”. p. 105, εικ. 95, Milan, Italy.
ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ, ∆. (1973): “Μεγαλιθικά μνημεία (Dolmen) και βραχογραφίαι εις την ∆υτικήν Θράκην”, «Αρχαιολογικά ανάλεκτα εξ Αθηνών» τομ. 6, τεύχ. 2, σ. 241-255, εικ. 1-20, σχ. 1. Αθήνα.
ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ, ∆. (1981) : “Τα μεγαλιθικά μνημεία της ∆υτικής Θράκης“, «Θρακικά Χρονικά», σ.61-69, εικ.26, τ. 36, Ξάνθη.
ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ, ∆. (1984) : “Η προϊστορία στο χώρο της ∆υτικής Θράκης”, περ. Αρχαιολογία, τ.13, σ.1Ο-19, Αθήνα.
ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ, ∆. (1986) : “Υπαίθρια ιερά στην χώρα των Κικόνων“, «Θρακικά Χρονικά», σ.57-66, εικ.20,τ. 41, Ξάνθη.
TRIANDAPHYLLOS, D. (1990): “Arcaedastronomikal and ethnoastronomikal researches in Aegean Thrace “, Archeologiceski institut I Muzejna Ban, izsledvanija, XVII, p.131-140, pic. 7
TRIGGER, B., (1994): Childe’s relevance to the 1990s, pp. 9 - 34, in: Harris, David R. (ed.), The Archaeology of V. Gordon Childe, Contemporary perspectives, London (University College London)
ΤΣΑΪΛΝΤ, Β. ΓΚΟΡΤΟΝ, (1973):Ο άνθρωπος πλάθει τον εαυτό του, σ.346, Μετάφραση: Λουκάς θεοδωρακόπουλος, (Εκδόσεις Ράππα), Αθήνα.
ΤΣΟΥΝΤΑΣ, Χ., (1908): Αι προϊστορικαί ακροπόλεις ∆ιμηνίου και Σέσκλου, Αθήνα.
YOUNG, JANE, (1992): Signs from the Ancestors. Zuni cultural symbolism and perceptions of rock art. p. 310,f.90, University of New Mexico.
FAURE, P. (1971) : “Αι εγχάρακτοι βραχογραφίαι του σπηλαίου Ασφένδου Σφακιών“. σ.277-283, περιοδ. «ΑΜΑΛΘΕΙΑ» Νοέμβριος-∆εκέμβριος 1971, ‘Αγιος Νικόλαος Κρήτης.
ΧΑΤΖΗΛΑΖΑΡΙ∆ΗΣ, Λ. (1981) : “Βραχογραφίες Κρυονερίου Καβάλας” (προκαταρκτική ανακοίνωση) στο 1ο Πανελλήνιο Σπηλαιολογικό Συμπόσιο, ∆εκ. 1981. ∆ελτίο Ελλην..Σπηλαιολ. Εταιρείας, τ.18, τ.1-2, σ. 346-366, Αθήνα.
ΧΑΤΖΗΛΑΖΑΡΙ∆ΗΣ, Λ. (1982) : “Στην εποχή του Ομήρου ήξεραν να 246ιππεύουν οι Έλληνες”, άρθρο στην εφ/δα “Θεσσαλονίκη“ της 5-1-1982.
ΧΑΤΖΗΛΑΖΑΡΙ∆ΗΣ, Λ. (1982) : “Ανακάλυψη βραχογραφιών στο Κρυονέρι και Φιλίππους “, άρθρο στην εφ/δα “ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ“ 6-7-1982.
ΧΑΤΖΗΛΑΖΑΡΙ∆ΗΣ, Λ. (1982) : “Τι μυστικά κρύβουν οι βραχογραφίες“, άρθρο στην εφ/δα “ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΒΟΡΡΑΣ“ της Κυριακής 11-7-1982.
ΧΑΤΖΗΛΑΖΑΡΙ∆ΗΣ, Ι. Λ. (1982) : “Οι καβαλάρηδες που ήλθαν στη Μακεδονία από την προϊστορία” άρθρο στο περιοδικό «ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΚΗ ΖΩΗ» Τ.196, σελ.26-33, ολοσέλιδα έγχρωμα εξώφυλλα και 8 έγχρωμες φωτογραφίες στο «σαλόνι». Σεπτέμβριος 1982, Θεσσαλονίκη.
ΧΑΤΖΗΛΑΖΑΡΙ∆ΗΣ, Ι. Λ. (1988) : “ Βραχογραφίες- ακιδογραφήματα Ανατολ.Μακεδονίας, σ.85-88,σχ.14, Περιοδ. «Ανθρωπολογικά Ανάλεκτα» τομ.49, τευχ. 1, Αθήνα.
ΧΟΟΥΚΣ ΤΖΑΚΕΤΑ, ΓΟΥΛΛΕΫ ΛΕΟΝΑΡΤ, (1963): Η προϊστορία και οι αρχές του πολιτισμού. τ. Α. από «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ» της UNESCO, εκδ. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙ∆ΕΙΑ. Αθήναι.
ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑ∆ΗΣ, Γ. (1985) : “Η τελευταία λέξη για τα βραχογραφήματα δεν έχει ειπωθεί ακόμη” συνέντευξή στην εφ/δα «Πανεπιστημιακά Νέα», φύλλο 29, Μάϊος 1985, σ.11 και σ.14, Θεσσαλονίκη ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑ∆ΗΣ, Χ.,Γ., (1986): Περί του αρχαιολογικού μνημείου γενικά, Αμητός, Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μ. Ανδρόνικο, 981 - 989 Θεσσαλονίκη.
ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑ∆ΗΣ, Χ.,Γ., (1990): Η ελληνική αρχαιολογία ανάμεσα στο μονόδρομο του παρελθόντος και στο λαβύρινθο του μέλλοντος, μια σύντομη αλλά απαισιόδοξη κριτική, στο: Μνήμη ∆. Λαζαρίδη, Πόλις και Χώρα στην Αρχαία Μακεδονία και Θράκη, Πρακτικά Αρχαιολογικού Συνεδρίου, Καβάλα 9 - 11 Μαΐου 1986, (Υπουργείο Πολιτισμού, Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας, Ecole Francaise d’ Athenes), 719 -725. Θεσσαλονίκη.
ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑ∆ΗΣ, Χ.,Γ., (1992): Θεοχάρης ο πρωτοπόρος, Υπουργείο Πολιτισμού, ∆ιεθνές Συνέδριο για την αρχαία Θεσσαλία, στη μνήμη του ∆ημήτρη Ρ. Θεοχάρη, ∆ημοσιεύματα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου, Αρ. 48, (Τ.Α.Π.Α.), 29 –37, Αθήνα.
ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑ∆ΗΣ, Χ.,Γ., (1993): Το νεολιθικό ∆ιμήνι, σ.260, εικ.19, πιν.41, 247(Βάνιας), Θεσσαλονίκη.
ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑ∆ΗΣ, Χ.,Γ., (1994): Τα νεολιθικά Ειδώλια, σ.350, εικ.27, πιν.105, (Βάνιας) ,Θεσσαλονίκη.
ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑ∆ΗΣ, Χ.,Γ., (1995): Die Spezialisierung im Neolithikum, Αναλογίες, (Βάνιας), 97 – 109 , Θεσσαλονίκη.
ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑ∆ΗΣ, Χ.,Γ., (1995): Εισαγωγή στο νεολιθικό τρόπο παραγωγής, Αναλογίες (Βάνιας), 111 - 165, Θεσσαλονίκη.
ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑ∆ΗΣ, Χ.,Γ., (1995): Εισαγωγή στις ιδεολογίες της ελληνικής προϊστορίας, Αναλογίες (Βάνιας), 167 - 204, Θεσσαλονίκη.
ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑ∆ΗΣ, Χ.,Γ., (1995 ): Σχόλια στην ελληνική Μουσειολογία, Αναλογίες, (Βάνιας), 205 - 216 Θεσσαλονίκη.
ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑ∆ΗΣ, Χ.,Γ., (1995): Ο περιβολάρης και ο διαβάτης. Πρόταση για μια διαλεκτική προσέγγιση της αρχαίας τεχνολογίας, Αναλογίες, (Βάνιας), 217 - 236 Θεσσαλονίκη.
ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑ∆ΗΣ, Χ.,Γ., (1995): Ένας παραγωγός χωρίς αγορά 4500 +- 150 π.Χ., Αναλογίες, (Βάνιας), 237 - 248 Θεσσαλονίκη.
ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑ∆ΗΣ, Χ.,Γ., (1996): Το ∆ισπηλιό Καστοριάς, Θεσσαλονίκη
ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑ∆ΗΣ,Γ. (1998): «Το χρυσάφι του κόσμου», σ.388, εικ.481, Εκδόσεις ΚΑΠΟΝ, Αθήνα.
HODDER, Ι., (1996): Theory and Practice in Archaeology, (Routledge) London.
HOOD SINCLAIR, (1993) : Η τέχνη στην προϊστορική Ελλάδα. 3 η Εκδ. Καρδαμίτσα. Μεταφρ. Μ. Παντελίδου & Θ. Ξένου, «The Arts in Prehistoric Greece, 1978» σ.406, φωτ. 237, Αθήνα.
ΧΡΙΣΤΟ∆ΟΥΛΟΥ, ΧΡ. (1983) : “Ανθρωπάκια στους βράχους της Καβάλας”, άρθρο στη εφ/δα “ΤΟ ΒΗΜΑ” (σελίδα,15, ΕΒ∆ΟΜΑ∆Α), Αθήνα.
Εισερχόμενη Αναφορά
- Δεν υπάρχουν προς το παρόν εισερχόμενες αναφορές.